کسی راز مرا داند
که از این رو به آن رویم بگرداند!

کتیبه از گرامی ترین یادگاران مرحوم مهدی اخوان ثالث و از ارجمندترین سروده ها در قالب نو نیمایی است. کتیبه تمثیلی دل نشین است با درون مایه سرشار اجتماعی و فلسفی، از آن دست سروده ها و روایتها که تنها شاعران بزرگی چون اخوان می توانند بسرایند .

در مورد کتیبه و شرح و تفسیر آن فراوان گفته اند و نوشته اند ، اما شاید نکته ای که کمتر بدان پرداخته اند ، ماخذ و منشا الهام این سروده ماندگار است. اخوان خود در آغاز کتیبه به اجمال ، ماخذ سروده اش  را که ضرب المثلی کهن از امثال عرب است ، معرفی کرده است: « اطمع من قالب الصخره ». در اینجا می کوشیم مآخذ این ضرب المثل و مفهوم آن را شرح دهیم. احتمالا از این راه معنی شعر به شکل دقیق تری در ذهن ما شکل خواهد بست و با دخل و تصرفهای هنرمندانه و بهره گیری خلاقانه سراینده کتیبه که به کمک مثلی به ظاهر ساده اثری مثال زدنی آفریده بیشتر آشنا خواهیم شد.

ضرب المثل “اطمع من قالب الصخره ” [= آزمندتر ازبرگرداننده صخره ]در کتابهای جمهرة الامثال، از آثار ابوهلال عسکری (متوفی ۳۹۵ ه ق) و چند اثر دیگر در زمینه امثال عرب که به آنها اشاره خواهد شد، آمده است. ابوهلال این ضرب المثل را در بخش دیگری از کتاب خود به صورت: « الهف من قالب الصخره » [= افسوس مند تر از برگردا ننده صخره ] نیز ضبط کرده است. همین مثل در کتابهای ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب از نوشته های ابومنصور ثعالبی (۳۵۰- ۴۲۹ ه ق) و المستصقی فی امثال العرب زمخشری (۴۶۷- ۵۳۸ ه ق) و مجمع الامثال میدانی (متوفی ۵۱۸ ه ق) نیز آمده و اخوان گویا از طریق کتاب میدانی با این مثل آشنا شده است. اما شرح این ضرب المثل و حکایت آن از زبان جوامع الحکایات عوفی خواندنی تر است:

 مردي بود از بني معد كه او را “قالب الصخره” خواندندي و در عرب به طمع مثل به وي زدندي چنان‌كه گفتندي: “اطمع من قالب الصخره” يعني طمعكارتر از برگرداننده سنگ. گويند روزي به بلاد يمن مي‌رفت. سنگي را ديد در راه نهاده و به زبان عبري چيزي بر آن نوشته كه “مرا بگردان تا تو را فايده باشد!” پس مسكين به طمع فاسد، كوشش بسيار كرد تا آن را برگردانيد و بر طرف ديگر نوشته ديد كه “رب طمع يهدي الي طبع” اي بسا طمع كه زنگ يأس بر آيينة ضمير نشاند چون آن بديد و از آن رنج بسيار ديده بود، از غايت غصه … سر خود بر آن مي‌زد تا آن‌گاه كه دماغش پريشان شده و روح او از قالب جدا شد، و بدين سبب در عرب مثل شد.

البته در کتاب ثعالبی به جای خط عبری «خط مُسند» آمده که به معنی « خط حِمیَری » است . بعید نیست که کلمه حمیری در نسخه های جوامع الحکایات به عبری بدل شده باشد! «رب طمع یهدی الی الطَبَع» نیز که خود مثلی است در زبان عرب ، چنان که در کتاب زهرالاکم فی الامثال و الحکم آمده ، بدین معنی است که چه بسا آز و طمع به آلودگی به همه عیوب می انجامد!