مختصری درباره شوقی ضیف و این کتاب
دکتر شوقی ضیف به سال ۱۹۱۰ در دمیاط مصر به دنیا آمد و در مدارس دینی زادگاه خویش با علوم ادبی و اسلامی آشنا شد. او به سال ۱۹۳۵ از دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره در مقطع لیسانس فارغ التحصیل شد. در سال ۱۹۳۹.م از پایان نامه فوق لیسانس خویش با موضوع نقد ادبی در کتاب اغانی ابوالفرج اصفهانی دفاع کرد و در سال ۱۹۴۲.م دکتری خویش را با دفاع از پایان نامه ای تحت نام «الفن و مذاهبه فی الشعر» با راهنمایی دکتر طه حسین دریافت کرد. او از همان سالها به تدریس پرداخت و پس از طی مدارج دانشگاهی، در سال ۱۹۵۶.م به استادی رسید. ضیف به سال ۱۹۷۶ به عضویت مجمع اللغه العربیه که کار فرهنگستان زبان عربی را انجام می دهد انتخاب شد و از سال ۱۹۹۲.م ریاست این مجمع علمی معتبر را برعهده داشت. وی در دهم مارس ۲۰۰۵.م در نود و پنجمین سال از زندگانی خویش دنیا را در حالی وداع گفت که حدود پنجاه اثر جدی در حوزه های مختلف از تاریخ ادبیات گرفته تا مباحث گوناگون نقد ادبی و بلاغت و دستور زبان و تحقیق و تصحیح متون و فرهنگ عامه و… به نگارش درآورده بود.
آخرین اثر تحقیقی این استاد مصری که به فارسی برگردان شده، کتابی است به نام «تاریخ و تطور و علوم بلاغت» ترجمه ای از کتاب «البلاغه، تطور و تاریخ» که از بهترین و مهمترین منابع در زمینه بلاغت است.
این کتاب، جدی ترین و گسترده ترین پژوهشی است که در حوزه پیشینه دانش بلاغت در دنیای اسلام صورت گرفته است. از آنجا که متون فارسی بلاغت، عمیقاً از متون عربی تاثیر پذیرفته اند، این کتاب در بلاغت فارسی بسیار مهم و کارآمد خواهد بود. در ضمن به کمک این اثر می توان سیر پیدایش یک نظریه یا یک اندیشه بلاغی را از آغاز تا پایان بدون سرگردانی در لابه لای متون و حواشی کتابهای دشوار عربی، دنبال کرد. در ادامه دیدگاههای دکتر محمود فتوحی و دکتر فیروز حریرچی را در باره این کتاب از نظر می گذرانیم:
دکتر شوقی ضیف به سال ۱۹۱۰ در دمیاط مصر به دنیا آمد و در مدارس دینی زادگاه خویش با علوم ادبی و اسلامی آشنا شد. او به سال ۱۹۳۵ از دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره در مقطع لیسانس فارغ التحصیل شد. در سال ۱۹۳۹.م از پایان نامه فوق لیسانس خویش با موضوع نقد ادبی در کتاب اغانی ابوالفرج اصفهانی دفاع کرد و در سال ۱۹۴۲.م دکتری خویش را با دفاع از پایان نامه ای تحت نام «الفن و مذاهبه فی الشعر» با راهنمایی دکتر طه حسین دریافت کرد. او از همان سالها به تدریس پرداخت و پس از طی مدارج دانشگاهی، در سال ۱۹۵۶.م به استادی رسید. ضیف به سال ۱۹۷۶ به عضویت مجمع اللغه العربیه که کار فرهنگستان زبان عربی را انجام می دهد انتخاب شد و از سال ۱۹۹۲.م ریاست این مجمع علمی معتبر را برعهده داشت. وی در دهم مارس ۲۰۰۵.م در نود و پنجمین سال از زندگانی خویش دنیا را در حالی وداع گفت که حدود پنجاه اثر جدی در حوزه های مختلف از تاریخ ادبیات گرفته تا مباحث گوناگون نقد ادبی و بلاغت و دستور زبان و تحقیق و تصحیح متون و فرهنگ عامه و… به نگارش درآورده بود.آخرین اثر تحقیقی این استاد مصری که به فارسی برگردان شده، کتابی است به نام «تاریخ و تطور و علوم بلاغت» ترجمه ای از کتاب «البلاغه، تطور و تاریخ» که از بهترین و مهمترین منابع در زمینه بلاغت است.
این کتاب، جدی ترین و گسترده ترین پژوهشی است که در حوزه پیشینه دانش بلاغت در دنیای اسلام صورت گرفته است. از آنجا که متون فارسی بلاغت، عمیقاً از متون عربی تاثیر پذیرفته اند، این کتاب در بلاغت فارسی بسیار مهم و کارآمد خواهد بود. در ضمن به کمک این اثر می توان سیر پیدایش یک نظریه یا یک اندیشه بلاغی را از آغاز تا پایان بدون سرگردانی در لابه لای متون و حواشی کتابهای دشوار عربی، دنبال کرد. در ادامه دیدگاههای دکتر محمود فتوحی و دکتر فیروز حریرچی را در باره این کتاب از نظر می گذرانیم:
علاوه بر این، کتاب شامل نظریات بلاغت نگاران بزرگ دیار ما، به ویژه کسانی چون عبدالقاهر جرجانی و زمخشری و فخر رازی است. ( از مقدمه مترجم بر کتاب)
دائره المعارفی در علوم بلاغت
دکتر محمود فتوحی
کتاب تاریخ و تطور علوم بلاغت نوشته دکتر شوقی ضیف از برجسته ترین کتابهای تحلیلی درباره تاریخ بلاغت و سیر تحول آن است. آقای دکتر محمدرضا ترکی در سال ۱۳۸۳ این کتاب ارزنده را به زبان فارسی ترجمه و توسط انتشارات سمت منتشر کردند. گرچه حدود چهار دهه از انتشار چاپ نخست کتاب (۱۹۶۵ میلادی) به زبان عربی می گذرد اما همچنان ارزش والای خود را حفظ کرده است و در این مدت کشورهای عربی از این کتاب خوب استقبال کرده اند.
دکتر شوقی ضیف ادیب برجسته و توانای معاصر مصری با احاطه و اشراف بی مانندی، تمام متون بلاغی اسلامی را از عصر جاهلی با دقت و باریک بینی بررسی و نقد و تحلیل کرده است. کتابهایی از این نوع که بتواند سیر تاریخی یک علم را به روشنی و دقت ارزیابی و تحلیل کند، کم یافت می شود، شاید کتاب عبدالرحمن بدوی اندیشمند و محقق بزرگ عرب در تاریخ علم کلام به نام مذاهب الاسلامیین را بتوان از این نوع دانست.
در زبان عربی کتابهای متعددی در تاریخ علوم بلاغی نوشته اند اما هیچکدام پایگاه و جایگاه کتاب دکتر شوقی ضیف را نیافتند. این کتاب در چهار فصل و یک خاتمه تنظیم شده است. نام فصلها به خوبی سیر تاریخ بلاغت را توصیف می کند، آثار و آرای مهم دانشمندان برجسته بلاغت را موشکافانه بررسی کرده، نکات برجسته و مهم آنها را مطرح کرده، با هم تطبیق داده و در یک کلام کتابی ساخته که هم تاریخ بلاغت سنتی است و هم نقد بلاغت اسلامی. اخذ و اقتباسها، تاثیر و تاثرهای علمای بلاغت را به خوبی نشان داده است. سطر سطر کتاب حاوی اطلاعات دقیق و مفید است که نمی توان به راحتی از آن گذشت.
در فصل سوم که «درخشش تحقیقات بلاغی» نام دارد فقط آرای دو دانشمند بلاغی بزرگ ایرانی عبدالقاهر جرجانی (متوفی ۴۷۱ق) و محمودبن عمر زمخشری خوارزمی (۴۶۷ _ ۵۳۸ق) آمده است. کتاب به روشنی سهم عظیم ایرانیان را در تاریخ بلاغت اسلامی نشان می دهد.
دکتر شوقی ضیف با صراحت و جرأت تمام بلاغت بعد از قرن هفتم را جریانی بیهوده و فاقد خلاقیت معرفی کرده و بلاغت مدرسی را گرفتار طبقه بندی ها و جمود و تعقید و پیچیدگی مدرسه ای توصیف می کند. خاتمه کتاب، بلاغت اسلامی را با بلاغت غربی مقایسه کرده و کاستیهای بلاغت عربی را خاطر نشان کرده است.
ترجمه ای که امروز آقای دکتر ترکی از این کتاب در دسترس علاقه مندان بلاغت قرار دادند از شیوایی و رسایی خاصی برخوردار است و در میان ترجمه های امروزی به ندرت می توان نمونه اش را یافت. از سویی اشراف مترجم بر دانش بلاغت موجب شده تا مطالب خیلی روشن و مناسب با ذهن فارسی زبانان به رشته تحریر درآید. توضیحات مترجم در حواشی نیز بر مقبولیت متن می افزاید. جالب آن که مترجم که از ذوق شاعرانه برخوردار است، برخی اشعار عربی را در قالب نظمی زیبا و روان به فارسی برگردانده است.
این ترجمه راه را بر مشتاقان علم بلاغت اسلامی که با زبان عربی آشنایی ندارند، می گشاید تا با حجم وسیعی از مباحث بلاغی آشنا شوند. از طرفی وجود همه آن مباحث در یک مجلد بر اساس ترتیب تاریخی و روشمند، این کتاب را به یک دایره المعارف بلاغت بدل کرده است. به خصوص فهرست های دقیق و گویایی که آقای ترکی برای اشخاص و موضوعات بلاغی در پایان کتاب تنظیم کرده اند، استفاده از کتاب را بسیار آسان کرده.
خواندن این کتاب برای استادان و دانشجویان درس بلاغت در رشته های ادبیات فارسی و عربی بسیار سودمند است و بینشی روشن و دقیق در علم بلاغت به آنها می بخشد.
دکتر محمود فتوحی
کتاب تاریخ و تطور علوم بلاغت نوشته دکتر شوقی ضیف از برجسته ترین کتابهای تحلیلی درباره تاریخ بلاغت و سیر تحول آن است. آقای دکتر محمدرضا ترکی در سال ۱۳۸۳ این کتاب ارزنده را به زبان فارسی ترجمه و توسط انتشارات سمت منتشر کردند. گرچه حدود چهار دهه از انتشار چاپ نخست کتاب (۱۹۶۵ میلادی) به زبان عربی می گذرد اما همچنان ارزش والای خود را حفظ کرده است و در این مدت کشورهای عربی از این کتاب خوب استقبال کرده اند.
دکتر شوقی ضیف ادیب برجسته و توانای معاصر مصری با احاطه و اشراف بی مانندی، تمام متون بلاغی اسلامی را از عصر جاهلی با دقت و باریک بینی بررسی و نقد و تحلیل کرده است. کتابهایی از این نوع که بتواند سیر تاریخی یک علم را به روشنی و دقت ارزیابی و تحلیل کند، کم یافت می شود، شاید کتاب عبدالرحمن بدوی اندیشمند و محقق بزرگ عرب در تاریخ علم کلام به نام مذاهب الاسلامیین را بتوان از این نوع دانست.
در زبان عربی کتابهای متعددی در تاریخ علوم بلاغی نوشته اند اما هیچکدام پایگاه و جایگاه کتاب دکتر شوقی ضیف را نیافتند. این کتاب در چهار فصل و یک خاتمه تنظیم شده است. نام فصلها به خوبی سیر تاریخ بلاغت را توصیف می کند، آثار و آرای مهم دانشمندان برجسته بلاغت را موشکافانه بررسی کرده، نکات برجسته و مهم آنها را مطرح کرده، با هم تطبیق داده و در یک کلام کتابی ساخته که هم تاریخ بلاغت سنتی است و هم نقد بلاغت اسلامی. اخذ و اقتباسها، تاثیر و تاثرهای علمای بلاغت را به خوبی نشان داده است. سطر سطر کتاب حاوی اطلاعات دقیق و مفید است که نمی توان به راحتی از آن گذشت.
در فصل سوم که «درخشش تحقیقات بلاغی» نام دارد فقط آرای دو دانشمند بلاغی بزرگ ایرانی عبدالقاهر جرجانی (متوفی ۴۷۱ق) و محمودبن عمر زمخشری خوارزمی (۴۶۷ _ ۵۳۸ق) آمده است. کتاب به روشنی سهم عظیم ایرانیان را در تاریخ بلاغت اسلامی نشان می دهد.
دکتر شوقی ضیف با صراحت و جرأت تمام بلاغت بعد از قرن هفتم را جریانی بیهوده و فاقد خلاقیت معرفی کرده و بلاغت مدرسی را گرفتار طبقه بندی ها و جمود و تعقید و پیچیدگی مدرسه ای توصیف می کند. خاتمه کتاب، بلاغت اسلامی را با بلاغت غربی مقایسه کرده و کاستیهای بلاغت عربی را خاطر نشان کرده است.
ترجمه ای که امروز آقای دکتر ترکی از این کتاب در دسترس علاقه مندان بلاغت قرار دادند از شیوایی و رسایی خاصی برخوردار است و در میان ترجمه های امروزی به ندرت می توان نمونه اش را یافت. از سویی اشراف مترجم بر دانش بلاغت موجب شده تا مطالب خیلی روشن و مناسب با ذهن فارسی زبانان به رشته تحریر درآید. توضیحات مترجم در حواشی نیز بر مقبولیت متن می افزاید. جالب آن که مترجم که از ذوق شاعرانه برخوردار است، برخی اشعار عربی را در قالب نظمی زیبا و روان به فارسی برگردانده است.
این ترجمه راه را بر مشتاقان علم بلاغت اسلامی که با زبان عربی آشنایی ندارند، می گشاید تا با حجم وسیعی از مباحث بلاغی آشنا شوند. از طرفی وجود همه آن مباحث در یک مجلد بر اساس ترتیب تاریخی و روشمند، این کتاب را به یک دایره المعارف بلاغت بدل کرده است. به خصوص فهرست های دقیق و گویایی که آقای ترکی برای اشخاص و موضوعات بلاغی در پایان کتاب تنظیم کرده اند، استفاده از کتاب را بسیار آسان کرده.
خواندن این کتاب برای استادان و دانشجویان درس بلاغت در رشته های ادبیات فارسی و عربی بسیار سودمند است و بینشی روشن و دقیق در علم بلاغت به آنها می بخشد.
پر شدن خلأ در مطالعات بلاغت
دکتر فیروز حریرچی
کتاب «تاریخ و تطور علوم بلاغت» از دکتر شوقی ضیف، کتابی علمی و در سطح بسیار عالی است. چرا که آراء و نظریات تازه دکتر شوقی ضیف، در باب بلاغت عربی، یا به عبارت بهتر «بلاغت اسلامی» در آن بیان شده است.
با وجود گذشت حدود چهل دهه از تألیف این کتاب، ترجمه فارسی از آن وجود نداشت تا دانشمندان و استادان و دانشجویان فارسی زبان، در مسائل بلاغی به آن مراجعه کنند. اما آقای دکتر محمدرضا ترکی، با درک درست این نیاز، به ترجمه آن اقدام کردند.بخشی از این کتاب، پایان نامه کارشناسی ارشد ایشان بوده است که زیر نظر من ترجمه آن صورت گرفت. سپس آقای دکتر ترکی، متن کامل کتاب را ترجمه و به چاپ رساندند. ایشان به زبان عربی بسیار مسلط بوده و کتاب را به بهترین شکل، ترجمه کرده اند. اشعار و عبارات پیچیده ای که در این کتاب بوده است بسیار خوب و روان و شیوا، ترجمه شده است و من معتقدم اگر قرار است کار دقیق علمی در ایران صورت گیرد، کار آقای دکتر ترکی می تواند الگوی مناسبی باشد. چرا که ایشان عربی را بسیار خوب آموخته اند و در ترجمه این کتاب به کار گرفته اند.
برای تایید این حرف که آقای دکتر ترکی، با دقت و نکته بینی این کتاب را ترجمه کرده اند، می توان به این نکته اشاره کرد که همانطور که در مقدمه کتاب ذکر شده است هر کجا که پسوند «عربی» در ادامه کلماتی مانند بلاغت و فرهنگ و… آمده است،می توان آن را حذف و کلمه «اسلامی» را جایگزین آن نمود. این کار کاملاً درست است. چرا که عرب، پیش از اسلام بلاغت نداشته است. البته ایرانیان بلاغت داشته اند (همانطور که جاحظ می گوید که ایرانیان قبل از اسلام بلاغت داشته اند). اگر چه بلاغت مدرن به صورت بلاغت بعد از اسلام نبوده است اما بعد از ظهور اسلام و نزول قرآن، بلاغت اسلامی نمایان شد. پس «بلاغت عربی» وجود ندارد. چرا که اسلام است که به خاطر نزول قرآن علم بلاغت را همانند علم صرف و نحو و تفسیر قرآن و حدیث و… رونق بخشید و اگر می بینیم دکتر شوقی ضیف دائم از کلماتی چون «بلاغت عربی و…» نام می برد، از روی تعصب عربی ایشان است.
اما ترجمه این کتاب به فارسی بسیار مورد نیاز بوده است. همانطور که می دانید علمای بلاغت ما مسائلی را در این باب مطرح کردند. اما امروزه شیوه بلاغت، فرق کرده است. با پیشرفت بلاغت غربی و نو بودن موضوعات بلاغی نزد غربیان، اقتضا می کند که این کتاب و نظیر آن توسط دانشمندان و استادان ترجمه شود تا استادان زبان و ادبیات عربی و فارسی با نظریات نوینی که در باب بلاغت و زبان شناسی وجود دارد، آشنا شوند.
تهیه و تنظیم: سمیه رشیدی( به نقل از همشهری۱/۴/۱۳۸۵)
دکتر فیروز حریرچی
کتاب «تاریخ و تطور علوم بلاغت» از دکتر شوقی ضیف، کتابی علمی و در سطح بسیار عالی است. چرا که آراء و نظریات تازه دکتر شوقی ضیف، در باب بلاغت عربی، یا به عبارت بهتر «بلاغت اسلامی» در آن بیان شده است.
با وجود گذشت حدود چهل دهه از تألیف این کتاب، ترجمه فارسی از آن وجود نداشت تا دانشمندان و استادان و دانشجویان فارسی زبان، در مسائل بلاغی به آن مراجعه کنند. اما آقای دکتر محمدرضا ترکی، با درک درست این نیاز، به ترجمه آن اقدام کردند.بخشی از این کتاب، پایان نامه کارشناسی ارشد ایشان بوده است که زیر نظر من ترجمه آن صورت گرفت. سپس آقای دکتر ترکی، متن کامل کتاب را ترجمه و به چاپ رساندند. ایشان به زبان عربی بسیار مسلط بوده و کتاب را به بهترین شکل، ترجمه کرده اند. اشعار و عبارات پیچیده ای که در این کتاب بوده است بسیار خوب و روان و شیوا، ترجمه شده است و من معتقدم اگر قرار است کار دقیق علمی در ایران صورت گیرد، کار آقای دکتر ترکی می تواند الگوی مناسبی باشد. چرا که ایشان عربی را بسیار خوب آموخته اند و در ترجمه این کتاب به کار گرفته اند.
برای تایید این حرف که آقای دکتر ترکی، با دقت و نکته بینی این کتاب را ترجمه کرده اند، می توان به این نکته اشاره کرد که همانطور که در مقدمه کتاب ذکر شده است هر کجا که پسوند «عربی» در ادامه کلماتی مانند بلاغت و فرهنگ و… آمده است،می توان آن را حذف و کلمه «اسلامی» را جایگزین آن نمود. این کار کاملاً درست است. چرا که عرب، پیش از اسلام بلاغت نداشته است. البته ایرانیان بلاغت داشته اند (همانطور که جاحظ می گوید که ایرانیان قبل از اسلام بلاغت داشته اند). اگر چه بلاغت مدرن به صورت بلاغت بعد از اسلام نبوده است اما بعد از ظهور اسلام و نزول قرآن، بلاغت اسلامی نمایان شد. پس «بلاغت عربی» وجود ندارد. چرا که اسلام است که به خاطر نزول قرآن علم بلاغت را همانند علم صرف و نحو و تفسیر قرآن و حدیث و… رونق بخشید و اگر می بینیم دکتر شوقی ضیف دائم از کلماتی چون «بلاغت عربی و…» نام می برد، از روی تعصب عربی ایشان است.
اما ترجمه این کتاب به فارسی بسیار مورد نیاز بوده است. همانطور که می دانید علمای بلاغت ما مسائلی را در این باب مطرح کردند. اما امروزه شیوه بلاغت، فرق کرده است. با پیشرفت بلاغت غربی و نو بودن موضوعات بلاغی نزد غربیان، اقتضا می کند که این کتاب و نظیر آن توسط دانشمندان و استادان ترجمه شود تا استادان زبان و ادبیات عربی و فارسی با نظریات نوینی که در باب بلاغت و زبان شناسی وجود دارد، آشنا شوند.
تهیه و تنظیم: سمیه رشیدی( به نقل از همشهری۱/۴/۱۳۸۵)