خاقانی از شاعرانی است که تحول روزگار و تغییرات وسیع فرهنگی ، شعر و اندیشه آنان را از دسترس فهم ما دور کرده و بیش از پیش حکم شاعر خواص ، آن هم طبقه خاصی از نخبگان را پیدا کرده است. این ویژگی، ارزش سنجی کار شارحان خاقانی را دشوار ساخته است. اینکه شارح محترمی با همه علم و فضل و کمال ، در فهم ابیاتی از این شاعرِ ِ تا هنوز “دیر آشنا” دچار لغزش گردد کاملا طبیعی است.بنابر این تعجب نکنید اگر بگوییم برای داوری درباره آثار شارحان خاقانی نباید یکسره به خطاها و لغزشها چشم دوخت ، بلکه باید کامیابیهای آنان را در شرح مشکلات نیز منظور داشت و در ارزیابی حاصل کوشش آنان دخالت داد.
با این توضیح به سراغ برخی از نکات تامل برانگیز و قابل بحث در مورد برخی از ابیات خاقانی می رویم که شارحان گرامی احیانا در توضیح آن دچار بی دقتی شده اند. همه این بیتها از غزلیات این شاعر قرن ششم انتخاب شده اند.
تا کی جگرم سوزی و در زلف به کار آری
نه مشک خَلِق گردد چون با جگر آمیزی؟
بدون فهم رابطه زلف ، مشک و جگرسوخته معنی بیت روشن نمی شود.این بیت به نوعی تقلب در عطرسازی قدیم اشاره دارد. از کارهای کولیان قدیم این بوده که مشک را با جگر سوخته مخلوط می کردند و ماده به دست آمده را به جای مشک خالص قالب می کردند! به این کار “ناک دهی”می گفته اند. در رباعی لطیفی که در نزهه المجالس آمده و سروده یکی از معاصران خاقانی است به همین تقلب اشاره و به کمک آن مضمون پردازی شده است:
با من دل تو به مهر آموخته نیست
یک شمع وفا در دلت افروخته نیست
گفتی که سر زلف سیاهم مشک است
مشک است ولی بی جگر سوخته نیست!
خاقانی در تخیلی شاعرانه جگر ِ سوخته خود را موجب تباهی – خَلِق شدن- زلف مشکین یار دانسته و او را از سوزاندن جگر خود پرهیز داده است!