از دست بوس میل به پابوس کرده ای
خاکت به سر ترقی معکوس کرده ای !
ترقی معکوس که عبارت رندانه و طنزآلود تنزل است , گویا از دوران صفویه به این سو رواج یافته است.وقتی می گویند فلانی ترقی معکوس کرده یعنی دستخوش ادبار و بازگشت شده و نه تنها از خود رشدی نشان نمی دهد , بلکه هر روز دچار پسرفت نیز می شود. همین اصطلاح در یک رباعی منسوب به ابوسعید ابوالخیر( متوفی ۴۴۰ ه ق) نیز آمده است :
مشهود و خفی چو گنج دقیانوسم
پیدا و نهان چو شمع در فانوسم
القصه در این چمن چو بید مجنون
می بالم و در ترقی معکوسم !
اما به قول استاد شفیعی کدکنی : ابوسعید از “شاعران بزرگی است که صاحب دیوانهای مشهورند ولی هرگز شعر نگفته اند ” و آنچه در دیوانها به او منسوب است جز یکی دو رباعی در واقع از او نیست.[اسرار التوحید ، بخش اول ، مقدمه مصحح ، ص صد و پنج ] همین رباعی نیز , چنان که رباعی شناس محقق روزگار ما ،جناب سید علی میرافضلی ، بر آن اند , از یکی از شاعران دوره صفوی است ! بیدل سروده است:
ناله در ِ عجز زد ز عجز ِ رسایی
آب شد این شعله از ترقی معکوس
البته این را هم بیفزاییم که مشابه این مضمون به شکل “سیر معکوس ” در سخنان شیخ محمود شبستری (متوفی ۷۲۰ ه ق) نیز سابقه دارد :
هر آن کس را که ایزد راه ننمود
ز استعمال منطق هیچ نگشود…
گهی از دَور دارد سیر معکوس
گهی اندر تسلسل گشته محبوس
ضمنا ترقی معکوس را احیانا با تعبیر ” واترقیدن” هم بیان کرده و در کتابهای لغت این شاهد را برایش آورده اند :
هر که بینی ترقیی دارد
من بی چاره واترقیدم !
کلیم همدانی(متوفی ۱۰۶۱ ه ق) نیز از ترقی معکوس با تعبیر “ترقی واژون” یاد کرده است:
مرا همیشه مربی چو طالع دون بود
ترقی ام چه عجب گر چو شمع واژون بود!
در روایات اسلامی، کسانی که دچار ترقی معکوس اند و” امروزشان بدتر از روز پیش” است “ملعون” خوانده شده اند! و متاسفانه اوضاع به گونه ای است که برای بیان حال و روز روحی و اخلاقی و اجتماعی برخی از ما , تعبیری رساتر و تلخ تر از “ترقی معکوس” نمی توان یافت.