آمد میان صحنه و گرد و غبار کرد
دشنامهای زشت به دنیا نثار کرد

پس ، رفت روی صندلی و آن طناب را
یکباره دور گردن خود استوار کرد

گاهی برای مردن باید سریع بود
گاهی برای بردن باید قمار کرد

– « تکراری است ، نه…چقَدَر چندش آور است
هرگز نمی شود که به آن افتخار کرد

با شیوه های عصر حجر…صندلی…طناب…
سخت است رقص تازه به بالای دار کرد

فردا همین جماعت علاف نوگرا
زر می زنند :” مردک اُمّل چه کار کرد!؟ “

باید که راه پُست مدرنی برای مرگ
از بین شیوه های جدید اختیار کرد…»

                    ***

صحنه سیاه شد…و به هنگام قطع برق
یک سایهّ سیاهِ هراسان فرار کرد

یک گربه بود ، گربهّ چاقی که گوشه ای
بر جست و موش ِ در به دری را شکار کرد…

بیچاره شاعرک!…به قدیمی ترین روش
زهره ترک شد و – مثلا – انتحار کرد!!

تصادف/ تصادم: نوشته اند : تصادف به معنی “به هم خوردن” و “با هم رو به رو شدن بر حسب اتفاق ” است و تصادم یعنی” به هم کوفته شدن” و “به سختی به هم خوردن”. در گفتگوی روزمرّه و در انشای اداری غالبا تصادف را به جای تصادم به کار می برند و مثلا می گویند: “اتومبیل به درخت تصادف کرد” حال آنکه باید بگویند:”….تصادم کرد.”

* تصادف علاوه برآنچه فرموده اند به معنی اتفاق و پیشامد نیز هست [ فرهنگ معین ، ذیل واژه ]، بنابر این کاربرد آن به معنی سانحه و اتفاق پیش بینی نشده رانندگی کاملا درست و بی اشکال به نظر می رسد.ضمن اینکه چنین کاربردی در عرف مردم به شکلی پذیرفته شده که خلاف آن را غلط می شمارند.به عنوان نمونه این جانب چند سال پیش، محض امتحان ، در متن گفتار تعدادی از گویندگان رادیو به جای واژه تصادف کلمه تصادم را قید کردم که همه آنها این کلمه را خطای مسلم نویسنده تلقی کردند و آن را از پیش خود به تصادف تغییر دادند!

چنانکه/ چنانچه: نوشته اند: در متون قدیم فارسی، به جای اگر چنانچه معمولا اگر چنانکه به کار رفته است….از این رو بعضی از فضلا ، از جمله محمد قزوینی…معتقدند که اگر چنانچه در دوران متاخر ساخته شده است و قدمت چندانی ندارد. با این حال در متنی متعلق به آخر قرن پنجم هجری، اگر بتوان به صحت نسخه اطمینان کرد، این ترکیب به کار رفته است:” اگر چنانچه پسندیده است…(مکاتیب فارسی غزّالی،۵) و …

* در تایید نظر استاد نجفی باید عرض کنیم که علاوه بر مکاتیب غزّالی در تاریخ بیهقی هم آمده است: ” اگر چنانچه این شغل مرا بباید کرد، من شرایط این شغل را در خواهم بتمامی…”

حرّاف : نوشته اند:  از ساخته های فارسی زبانان در قرن اخیر است.

* مولانا بیدل دهلوی، (متوفی ۱۱۳۳ ه ق) سروده است:

از عدم می جوشد این افسانه های ما و من
گر به معنی وارسی جز خامشی حرّاف نیست

 خجالت/ خجلت: نوشته اند : در عربی خجالت و خجلت نیامده است.

* عربها هم مثل بقیه فرزندان آدم(ََع) خجالت سرشان می شود و شاعران عرب احیانا این واژه را به کار هم برده اند! به عنوان مثال شاعری گفته است:

فانی خجول منک اقوی خجاله
و فی اضلعی من شده الشوق واجب

خجول: نوشته اند : از لغات مجعول است و در عربی به کار نرفته است.

*  علاوه بر بیت پیشین که واژه خجول را نیز در برداشت ، در بیت دیگری آمده است :

و للفجر بحر خاضه اللیل فاعتلت
شوی ادهم الظلماء منه خجول

به هر حال علی رغم کم استعمال بودن واژه های خجول و خجالت در عربی ، به دشواری می توان آنها را مجعول شمرد.

دراز نویسی : نویسنده محترم در ذیل این عنوان ، با آوردن جدولی از تعبیرات طولانی مثل ابتیاع کردن به جای خریدن / اطلاع حاصل کردن به جای اطلاع یافتن/ به رشته تحریر کشیدن به جای نوشتن و …توصیه فرموده اند که در فارسی فصیح بهتر است از استعمال آنها خودداری شود و تعبیرات کوتاه تر را به کار ببرند.

* باید توجه داشت که در عرف، معمولا تعبیرات طولانی تر محترمانه تر به نظر می رسند ، مثلا ما ترجیح می دهیم مطلبی را به استحضار استاد برسانیم تا به او خبر بدهیم  یا از مهمانانمان خواهش می کنیم تا در جایی حضور به هم برسانند و خیلی ساده از آنها نمی خواهیم بیایند  یا در مورد مرگ اشخاص محترم تعبیرات طولانی ، مثل رخ در نقاب خاک کشیدن و ارتحال و  …را به کار می بریم و هیچ وقت نمی گوییم : فلانی مرد!  لذا در اجرای این توصیه درست کتاب  غلط ننویسیم این ملاحظه بلاغی را هم باید مدّ نظر داشت. من ویراستارهایی را می شناسم که به طور ماشینی همه تعبیرات طولانی را از دم به کوتاه ترین شکل ممکن تغییر می دهند!

درب: نوشته اند: کلمه درب عربی را نباید به جای واژه  در فارسی به کار برد.درب به معنای ” دروازه شهر و قلعه” است…بنابر این “درب اصلی دانشگاه ” غلط است.

*  درب در عربی به معنی در بزرگ است[المنجد و…ذیل واژه] لذا با توجه به رواج این واژه در زبان فارسی کاربرد آن در مورد درهای بزرگ ، مثل در اصلی دانشگاه و …بی اشکال به نظر می رسد. البته استعمال این کلمه در مورد در شیشه و قوطی و امثال آن ظاهرا درست نیست.

حوصله کنید هنوز ادامه دارد!

امّی: در مورد این واژه نوشته اند: بر وزن “سنّی”و به معنی ناتوان از خواندن و نوشتن…بعضی این کلمه را به صورت عمی می نویسند و غلط است.

* فرهنگ دشواریهای زبان فارسی جای غلط های فاحش و بدیهی و کم رواجی مثل عمی نیست. آدم باید خیلی امی ، بلکه  بی سوات (!) باشد که امی را عمی بنویسد. بهتر بود به غلط های شایع تر که بحمدالله ! کم نیستند توجه می شد.

بها دادن: نوشته اند: بها دادن در فارسی هرگز به معنی “اهمیت دادن” نبوده است. جمله هایی مانند :” ما به تکامل تاریخی بشر بها می دهیم” و …که این روزها فراوان شنیده می شود تقریبا بی معنی است.در سالهای اخیر ترکیبات غلط دیگری نیز از روی بها دادن ساخته اند ، مانند: پر بها دادن و کم بها دادن. مثلا می گویند : “هنرمندان به ابداع و ابتکار پر بها می دهند.”

* بها دادن به معنی اهمیت دادن در آثار قدما دیده شده و نمی تواند بی معنی باشد. در فرهنگ مصطلحات الشعرا (تالیف در حدود ۱۱۴۹ ه ق )تعبیر به چیزی بها دادن ، در معنی قدر و مقدار گذاشتن ثبت شده و در ذیل آن به ابیات دو تن از شاعران آن روزگار یعنی مومن استرآبادی و سعید اشرف اشاره رفته است:

پُر بهایی مده به مهر رقیب
قیمت طاعت ریا معلوم

چنان در آدمیت بود استاد
که بر چیزی بهای خود نمی داد

بی تفاوت: نویسنده گرامی  استعمال بی تفاوت به معنی بی اعتنا و بی علاقه و بی توجه و لاقید و…را غلط می دانند و عقیده دارند که این تعبیر ، بر اثر گرته برداری از اصطلاحات فرانسوی و انگلیسی  در نیم قرن اخیر کم و بیش در رسانه ها متداول شده است.

* اصل سخن مولف محترم درست است ، اما باید توجه داشت که بی تفاوت به همین معنی در شعر و نثر قدما نیز سابقه دارد. محتشم کاشانی سروده است:

تفاوتها شدی در عزّت و بی عزّتی پیدا
اگر آن بی تفاوت، یار از اغیار دانستی

و در منثورات همین شاعر آمده است:”دگر باره از این بی تفاوتی و ناپروایی که نسبت به حال سابق او تفاوت بی نهایت داشت، …”

پزشک: نوشته اند: این واژه با “ک” نوشته می شود و نه “گ”. غالبا آن را به صورت پزشگ می نویسند و غلط است.

* خوب است عزیزان خواننده خودشان در مورد این فقره قضاوت کنند. ما که کمتر دیده ایم حتی افراد کم سواد پزشک را پزشگ و زرشک را زرشگ بنویسند![مولف محترم نظیر  این مورد را در باره  زرشک و کلماتی مثل  اشک هم متذکر شده اند.]

تقدیر: مولف گرامی در این بخش ،ضمن برشمردن معانی قاموسی تقدیر از قبیل “اندازه گرفتن” و “سرنوشت و قضا و قدر” یادآور شده اند که تقدیر در عربی یا فارسی مطلقا به معنی “قدردانی”به کار نرفته است و بنابر این استعمال تقدیر کردن به جای قدردانی کردن صحیح نیست…

* اما ما چه کار کنیم که با چشم خودمان دیده ایم در بالای یک لوح تقدیر که از طرف دربار سعودی صادر شده بود با خط خوش  جلی نوشته بودند: “لوحه تقدیریه“! به هر حال ما که نباید از خادم الحرمین الشریفین عرب تر باشیم!

کتاب ارزشمند غلط ننویسیم از زمان انتشار (۱۳۶۶) تا کنون ، مورد توجه اهل فضل و بویژه اصحاب ویرایش قرار گرفته و تا به حال ضمن چاپهای متعدد ، نسخه های پرشماری – در حدود دهها هزار جلد – از آن به فروش رسیده است. غلط ننویسیم از همان آغاز با نقدهای متعددی روبه رو شد و شمار زیادی از زبان شناسان و ادیبان روزگار بر آن حاشیه و تعلیقه نوشتند.این کتاب ، اینک با گذشت نزدیک به دو دهه از انتشار آن ، همچنان یک اثر بالینی برای ویراستاران و نویسندگان به شمار می آید و هیچ ویراستاری نیست که از آن بی نیاز باشد.غلط ننویسیم، کمابیش یک متن آموزشی نیز محسوب می شود و کم نیستند استادانی که آن را به عنوان یک متن درسی به شاگردان خویش معرفی می کنند.

ویژگیهایی که به عرض رسید ، در کنار تحولاتی که در طی دو دهه در زبان فارسی رخ داده ، اقتضا می کند که مولف محترم ، جناب استاد ابوالحسن نجفی ، بار دیگر به چشم تامل در این اثر ارزشمند خویش بنگرند و چاپهای بعدی را با تجدید نظرهای تازه ای به بازار عرضه کنند. آنچه در پی می آید ، تاملاتی است در باب برخی از بخشهای کتاب که می تواند از جنس بلفضولیهای یک دانشجوی ساده ادبیات تلقی شود و هیچ نصیبی از صحت نداشته باشد.

آباد/آبادان: این دو واژه را همگون و دارای هویت دستوری یکسان دانسته اند و عقیده دارند که به عنوان صفت می توان آنها را ، چه در معنای حقیقی و چه به معنای مجازی ، به جای یکدیگر به کار برد.

* طبق قاعده بلاغی “کثره المبانی تدلّ علی کثره المعانی” واژه هایی که طولانی ترند ، معنا را با مبالغه بیشتری می رسانند. لذا “آبادان” دلالت بیشتری بر آبادی دارد و به عنوان مثال یک ده معمولی را می توان آباد خواند ولی به راحتی نمی توان آن را آبادان گفت.

آبدیده/ آبداده: معتقدند که ترکیب” فولاد آبدیده” که مجازا به معنی ” در کوره حوادث پرورده و ورزیده” به کار رفته ، در سالهای اخیر ، ظاهرا پس از انتشار کتابی با عنوان چگونه فولاد آبدیده شد رایج شده و غلط است و در فارسی فصیح بهتر است که به جای آن فولاد آبداده یا فولاد آبدار گفته شود.

*منظور استاد از “سالهای اخیر” آشکار نیست. کتابی که نام برده اند اثری است در زمینه حوادث انقلاب روسیه که تاریخ چاپ نخست آن در ایران معلوم نیست ، اما چاپهای بعدی آن، پس از سال ۵۷ صورت گرفته است. با این همه، این تعبیر- دست کم – از اوایل دهه چهل رسما وارد زبان شعر و ادبیات شده و سیاوش کسرایی در شعری که در سال ۱۳۴۱ منتشر کرده سروده است:” بر شعله ها نهاد و تنم آبدیده کرد“. قطعا اگر این تعبیر از سالها قبل در عرف و زبان رواج نیافته بود ، کسرایی آن را در شعر خود به کار نمی برد.

آزاد/ آزاده: نوشته اند: این دو واژه همگون اند و در جمله ارزش یکسان دارند و به عنوان صفت می توانند جانشین یکدیگر شوند.

* نمی دانم با این حساب به جای تعبیر “بازار آزاد” می توان تعبیر “بازار آزاده” را به کار برد یا نه؟!

اسلحه:نوشته اند : این کلمه جمع است…و گاهی آن را به “ها” جمع بسته اند. چون اسلحه ها امروز کم و بیش در تداول به کار می رود نمی توان آن را مردود دانست. با این همه بهتر است که به جای آن سلاحها گفته شود.

*نکته ای که فرموده اند قابل قبول به نظر می رسد ، ولی معلوم نیست چرا در دو صفحه بعد در مورد تعبیر “اشعه ها” حکم صریح به نادرستی آن داده اند و به جای آن شعاعها یا پرتوها را توصیه کرده اند؟ مگر این دو واژه چه فرقی با هم دارند!؟

امّا: بر آن اند که این حرف ربط ، مانند دیگر حروف ربط باید در آغاز جمله بیاید ، لذا عبارت :” او زودتر از وقت به مدرسه آمد ، در  ِ مدرسه امّا هنوز بسته بود.”را خلاف سنت زبان فارسی دانسته اند که باید از آن احتراز کرد و گفت:”…امّا در  ِ مدرسه بسته بود”. به عقیده ایشان این نحو کاربرد امّا تخم لقّی است که شاملو، بر اساس ضرورت شعری در دهان مردم شکسته است. آنجا که می گوید:” من امّا هیچ کس را در شبی تاریک و طوفانی نکشته ام/ من امّا راه بر مرد رباخواری نبسته ام/ من اما نیمه های شب ز بامی بر سر بامی نجسته ام”

*فارغ از اینکه این نحوه کاربرد امّا در شعر نیما هم پیشینه دارد و احتمالا شاملو به تقلید از نیما آن را آورده است ، باید عرض کنیم که این شیوه در زبان فارسی سابقه ای طولانی دارد. محتشم کاشانی چند قرن پیش سروده است:

دل امّا داستانی گوش می کرد
که از کیفیتم مدهوش می کرد

علاوه بر این برخی از شاعران قدیم امّا را در ردیف شعر خود آورده اند که اگر حمل بر ضرورت شعری نشود ، یادآور همین کاربرد است. رفیق اصفهانی ، از شاعران عصر صفوی ، سروده است:

به درد دوری و داغ جدایی چند گه خواهم
شکیب و صبر گیرم پیش ، کو صبر و شکیب امّا…

ادامه دارد…

نویسندگان کتابهای تاریخ ادبیات معمولا نظر خوشی به ادبیات دوره صفوی و به اصطلاح شعر سبک هندی ندارند. “دوران رکود و رخوت شعر” ، “روزگار ابتذال زبان” و “دوره بی توجهی به شعر” و …تعبیراتی است که به شکل “نرخ شاه عباسی” در مورد این دوره به کار می رود!

اما اگر به تذکره های موجود نگاهی بیفکنیم می توانیم از حیث تعداد ، فقط در تذکره نصرآبادی با نام و شعر نزدیک به یک هزار شاعر ایرانی این دوره  آشنا شویم که بسیاری از آنها دیوانهای بزرگ داشته اند. در میان شاعران این دوران ، شاپور تهرانی حدود ۱۰۰۰۰بیت ، شفایی بیش از ۱۵۰۰۰ بیت ، اسیر شهرستانی نزدیک به ۲۰۰۰۰بیت و سالک قزوینی در حدود ۳۰۰۰۰بیت و وحید قزوینی بیش از ۹۰۰۰۰بیت سروده اند. دو شاعر بسیار شاخص این دوران، یعنی صائب و بیدل ، دیوانهایی پرحجم دارند که تنها دیوان صائب  بیش از ۷۰۰۰ غزل  را دربر می گیرد! با افزودن شاعران پارسیگوی هند و آثار آنان ، کارنامه شعر این دوره از لحاظ کمّی بسی بیشتر از مجموعه شاعران و دیوان و دستکهای برجای مانده از هزار سال شعر فارسی برآورد می شود!

از لحاظ کیفی نیز ، اگر بیرون از معیار و سلیقه پیروان سبک بازگشت و بنیانگذاران دانشکده های ادبیات که اکثرا از منظر شعر خراسانی به دنیای ادبیات می نگریستند و برخی از آنها حتی سعدی را هم به شاعری قبول نداشتند ، بنگریم ، شعر این دوره دارای ارزشهای مخصوص به خود است. تلاش سخنوران این دوره برای یافتن و سرودن مضامین بکر و باریک ، قطعا کوششی بوده است برای گریز از ابتذال و تکاپو برای نوآوری در فضای شعر که باید مایه تحسین و تقدیر باشد ، نه دستمایه طعن و تعریض!

در بستر ادبیات ما همواره دو جریان پویا وجود داشته است: ادبیات رسمی و به اصطلاح درباری و ادبیات مردمی که شاعران گمنامی از میان توده های مردم آفریننده آن بوده اند. متاسفانه همیشه آنچه مجال ثبت و ماندگاری نمی یافت ، قسم دوم بود! در دوران مورد بحث، برای نخستین بار شعر شاعران معمولی کوچه و بازار که از قهوه خانه ها و محافل ادبی غیر درباری برخاسته بودند ، مجال ماندگاری یافت و به شکل ابیات سائر در زبان مردم و تذکره ها باقی ماند.

                                                              ***

اما ابیاتی از قاسم مشهدی ، از شاعران قرن یازدهم هجری که او را به نام “قاسم دیوانه”نیز می شناخته اند:

به گوش بحر ، حرف لذت لب تشنگی گفتم
تپیدنهای دل بیرون فکند از آب ماهی را

هر کسی را در مقام خویش می باید گذاشت
صورت منصور را بر دار می باید کشید!

گوش را هوش شنیدن نبوَد ، کاش کسی
از لبت شهد سخن را به مکیدن گیرد!

چون ز صحرای غمت باد جنون برخیزد
گل پیراهن ما رنگ دریدن گیرد

اشک و آهم گر غبارآلود آید دور نیست
یاد طفلی در دل من خاکبازی می کند!

قرب تو را دلیل همین بس بوَد که من
افتاده ام به یاد تو هر جا نشسته ام!

کردم سفید دیده خود را در انتظار
شاید که در دلم شب مهتاب بگذری

سرخی چهرهّ من از دگری ست
عکس در خون فتاده را مانم!

نقدی بر کتاب

گزارش دشواریهای دیوان خاقانی

نوشته دکتر میر جلال الدین کزازی

ص 730 :
حدیث نقل اول حـــرف و کــون صفـــر برجــایش / چو گفتم در دگر خدمت ، کنـــون گفتن چه  می باید ؟

نوشته اند : « خواست خاقانی از کون صفر روشن نیست . او آشکار داشته است که در   سروده ای دیگر ، پیشتر ، از « اول حرف » و « کون صفر » سخن گفته است ، اما در دیوان او نشانی از این سخن یافته نیست . شاید او از صفر نقطه واژه « کن » را خواسته است ، به همان سان که در باورشناسی اسلامی ، جهان با « کن » آغاز گرفته است ، صفر نیز نخستین است از شمارها ، در نمادشناسی کهن ، صفر یا نقطه رمز هستی است ، از پیوند نقطه ها ، خطها و از پیوند خطها سطح ها و از پیوند سطح ها پیکره ها و ریخت های گوناگون جهان پدید می آید ؛ نیز نقطه ها به شیوه هایی گوناگون در کنارهم     می نشستند و حرف های الفبا را پدید می آورند و از آن حرفها ، واژگان و جمله ها و نوشته ها و کتابها پدیدار می شود … . »

  نویسنده در ادامه ، بحث نسبتاً دراز دامنی را پیرامون سخن منسوب به علی (ع) : « منم آن نقطه زیرِ با » ذکر می کند و می نویسد : « به همان سان که همه شمارها از صفر آغاز گرفته اند ، بنیاد شمارها بر صفر است ، پایه واژگان نیز بر نقطه است » و در پایان ، بحث خود را با آوردن ابیاتی از شیخ شبستر که « ز احمد تا احد یک میم فرق است … » به سامان می رسانند .

همه آنچه مؤلّف محترم در این باب آورده اند نغز و خواندنی است ، اما متاسفانه ربط زیادی به بیت خاقانی ندارد ؛ ضمن اینکه در بخش هایی از آنچه فرموده اند ، می توان مناقشه کرد :

1 ـ اینکه فرموده اند : « مراد خاقانی از کُون صفر روشن نیست » ، درست است ، اما علت این ابهام جز این نیست که ایشان بخشی از یک تعبیر را به صورت گسیخته نقل کرده اند و هر تعبیری که این گونه نقل شود ، بی معناست . مراد خاقانی از « نقل اول حرف » انتقال حرف اولِ اَبجد ( = معادل یک ) از رتبه یکان به دهگان است . در این موقع صفر جایگزین یک در رتبه آحاد می گردد . خاقانی از این قاعده ریاضی با تعبیر « نقل حرف اول و کون صفر برجای آن » یاد کرده است .

2 ـ اینکه فرموده اند : « او آشکار داشته که در سروده ای دیگر ، پیشتر ، از اول حرف و کون صفر سخن گفته ، اما در دیوان او نشانی از این سخن یافته نیست » واقعیت ندارد. اشاره خاقانی به ابیاتی است که در صفحه 754 دیوان آمده است :

گــر به نـــاگه ز وطن کردی نقل
بیش یـــــابی ز زمانه حسنــات

آن نبینــــی کـه یکی ده گــــردد
چون زآحـــــاد رسد در عشرات

و آن که جای تو گرفته است آنجا
هیچ کس دانمش ازروی صفــــات

که الف چـون بشد از منـــزل یک
صفـــــر بر جــای الف کرد ثبات

با تأمل در این ابیات ، مضمون واقعی بیت مورد بحث کاملاً آشکار می شود و دیگر نیازی به توجیهات و تفسیرات نقطوی و حروفی نیست !

ترکیب بندی که بیتی از آن در این سنجش مورد بحث قرار گرفت و قطعه صفحه 754 هر دو در ستایش     « شیخ الشّیوخ ناصرالّدین ابراهیمِ باکویی » از رجال دین و دانش در روزگار خاقانی و از یاران او سروده شده اند . اشاره تاریخی این ابیات ، بیانگر حوادث و مشکلاتی است که در آن روزگار برای ناصرالّدین ابراهیم پیش آمده بود و به تبعید وی از گنجه منجر گشت . گویا در آن دوره شخصی دیگر جایگزین ممدوح خاقانی شده و منصب او را به عهده گرفته بوده است . خاقانی از این شخص به تعریض و طعن یاد می کند و او را به عنوان « هیچ کس » و « صفر » که جـــایگزین یک شده مورد خطاب قرار می دهد .

به عقیده خاقانی این انتقال ، نه تنها رتبه ممدوح را نکاسته ، بلکه او را مانند « یک » از رتبه آحاد به عشرات نقل کرده و ترفیع بخشیده است . ضمن اینکه صفری که جایگزین وی در رتبه آحاد شده ، یعنی رقیب ممدوح ، در واقع هیچ اعتباری کسب نکرده است .

۳ ـ اینکه فرموده اند : « صفر نیز نخستین است در شمارها » به معنی اینکه صفر ، « عددِ پایه » است و همه اعداد از آن نشأت گرفته اند ، ممکن است دیدگاه جمعی از فلاسفه ریاضی باشد ، اما گویا مطابق با نظر خاقانی نیست ، و طبعاً از این نظریه در شرح سخنان او نمی توان  سود جست . خاقانی در صفحه 815 دیوان اصل عدد را الف ( = یک ) دانسته است، نه صفر  :

الف بر ز اعــداد مرقــوم بینی
که اعداد فرعند و او اصل والا

ضمناً چون مؤلّف گرامی نامی از شیخ شبستر برده اند ، بد نیست به این بیت از دیباچه گلشن راز ، اشاره کنیم که نشان می دهد شبستری نیز اصل عدد را یک می دانسته است :

جهــان را دید امر ، اعتبــاری
چو واحد در همه اعداد ساری

ص 738 :
بُستان دولت کشورش ، دردست صلّت گسترش / شمشیر صولت پرورش ، ابری که بستان پرورد

نوشته اند : « صَلَّت در معنی باران اندک و پراکنده است که در بیت در معنی مطلق باران به کار رفته است . »

« صلّت » می تواند صورتی از « صِلَت » ـ بدون تشدید ـ باشد که همان بخشش و صله معروف است . این واژه در این بیت نیز با تشدید آمده است :

بمُرد مردمی آخر که صلّت چو منی
کم از قراضه معلول قلب کردار است] خاقانی ، ص 843 [   

ص 768 :
که الف چون بشد از منزل یک / صفر برجای الف کرد ثَبات

نوشته اند: « منزل یک کنایه ایماست از باره بره که نخستین است از دوازدهگان . پایه پندار شناسی بر زبان رمزی اختر شناسان نهاده شده است که برجها را با حروف «ابجد» می نامند، اما به جای الف که نخستین حرف از ابجد است ، صفر می نهند و برج حمل را صفر می نامند.»

  گزارش مؤلّف محترم با ابیات قبل و بعد سازگار نیست و معنای دلنشین و نغزی از آن حــاصل نمی شود . قبلاً ، ضمن بحث درباره بیت صفحه730 درمورد این بیت سخن گفتیم .

 

ص 781 :
ای جمال الّدین ، چو اصفهود نماند / حصنِ شندان و ارجوان بدرود باد !

نوشته اند : « این دو دژ که می باید در طبرستان ، سرزمین اسپهبد لیالواشیر جای می داشته اند، شناخته نیامدند. دهستانی در قاین به نام شندان هست که گمان نمی رود همان باشد که خاقانی در این بیت از آن یاد کرده است .

  خاقانی در یکی از قصاید عربی خویش در پایان دیوان ، به تفصیل قلعه شندان را وصف کرده است، ] خاقانی ص 956 [کندلی هریسچی ، این حصار را در اطراف مراغه نشانی داده و به یکی از رجال این ناحیه یعنی « عبدالقادر شندانی مراغه ای » اشاره کرده است . ]کندلی هریسچی، ص 395 [

ص 821 :

کاووس در فراق سیاوش به اشک خون / با لشکری چه کرد به تنها ؟ من آن کنم .

نوشته اند : « بر من روشن نشد که خاقانی  از کدامین رفتار کاووس سخن گفته است . در شاهنامه نشانی از آنچه کاووس ، در دوری از سیاوش . به تنهایی با لشکری کرده است ، نیست … . »

 «به تنها » قید « چه کرد » نیست ، بلکه قید « کنم » است . بدین ترتیب ، علامت سؤال می باید بعد از« چه کرد » بیاید تا مفهوم بیت واضح شود، به این ترتیب : «با لشکری چه کرد؟ به تنها من آن کنم » منظور خاقانی این است : من به تنهایی ، چندان که کاووس و لشکریانش در سوگ سیاووش خون گریستند ، در فراق تو خواهم گریست .

شاهنامه سوگواری کاووس و لشکریانش را این گونه بیان کرده است :

چو این گفته بشنید کاووس شاه                 سرتـــاجدارش نگون شد زگاه

به برجـــامه بدرید و رخ را بکند                     به خـــاک انـدرآمد ز تخت بلند

برفتند بـــــا مویــه ایـرانیــــان                       برآن سوگ بسته به زاری میان

همه دیده پرخون و رخساره زرد                   روان از سیاوش پراز بـاد سرد

چو طوس و چو گودرز و گیو دلیر                   چو شاپور و فرهاد و بهرام شیر

همه جــامه کرده کبود و سیــــاه                  همه خــاک بر سـر به جای کلاه

ص 851 :
اَقبلتَ علی وصلی و اَحتلت بهجرانی / اَین الَقَدم الاولی ، اَین النظَر الثّانی ؟   

 نوشته اند : « به پیوند و وصالم روی آوردی و در درد دوری به نزدم آمدی ، کجاست گام نخستین ؟ کجاست نگاه دوم ؟ »

  ترجمه درست این است : نخست به وصالم روی آوری ، سپس با نیرنگ به فراقم دچار ساختی ، گامِ نخستین کجا و تدبیر دوم کجا ؟!توضیح اینکه « اَحتَلت » از ریشه « حیل » به معنی نیرنگ باختن است و « نگاه » ترجمه « نظره» است نه «نظر» . نظر به معنی تأمل و تدبیر و اندیشه می آید .

فهرست مآخذ :

ابوبکر عتیق نیشابوری ، قصص قرآن مجید ، چاپ یحیی مهدوی ، تهران ، خوارزمی ، چاپ دوم ، 1365 .اسدی طوسی ، گرشاسبنامه ، چاپ حبیب یغمایی ، تهران ، بروخیم ، 1317.
خاقانی ، دیوان خاقانی شروانی ، به کوشش  سیّد ضیاء الدین سجّادی ، تهران ، انتشارات زوار ، چاپ چهارم ، 1373 .
 منشآت خاقانی ، چاپ محمد روشن ، تهران ، کتاب فرزان ، چاپ دوم ، 1362 .
سجادی ،  سید جعفر ، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی ، تهران ، امیر کبیر ، چاپ اول ، 1375 .
دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران ، مرکز دایره المعارف بررگ اسلامی، چاپ دوم ،1377 .
سجادی ،  سیّد ضیاء الدین ، فرهنگ لغات و تعبیرات ، شرح اعلام و مشکلات دیوان خاقانی شروانی ، تهران ، انتشارات زوّار ، چاپ اول ، 1374 .
سعدی ، کلیات سعدی ، بر اساس نسخه فروغی ، تهران ، سوره ، چاپ اول ، 1377 .
عماد فقیه کرمانی ، دیوان قصاید و غزلیّات عماد کرمانی ، چاپ رکن الّدین همایون فرّخ ، تهران ، ابن سینا ، 1348.
فردوسی ، شاهنامه فردوسی ، چاپ ژول مول ، تهران ، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی ، چاپ پنجم ، 1370 .
فروزان فر ، بدیع الزمان ، احادیث مثنوی ، تهران ، امیر کبیر ، چاپ پنجم ، 1370 .
کتاب مقدس ، ترجمه فاضل خان همدانی ، ویلیام گلن ، هنری مرتن ، تهران ، اساطیر ، چاپ اول ، 1380 .کزّازی ،  میر جلال الّدین ، گزارش دشواریهای دیوان خاقانی ، تهران ، نشر مرکز ، چاپ اول ، 1378 .
کندلی هریسچی ، غفّار ، خاقانی شروانی ، حیات ، زمان و محیط او ، ترجمه میر هدایت حصاری ، تهران ، مرکز نشر دانشگاهی ، چاپ اول ، 1374 .
معین ،  محمد . حواشی دکتر محمد معین بر اشعار خاقانی شروانی ، به کوشش دکتر سیّد ضیاء الّدین سجادی ، تهران ، انتشاراتی پاژنگ ، چاپ دوم ، 1369 .
مولانا ، مثنوی معنوی ، چاپ نیکلسون ، تهران ، مولی ، 1360 .
ناصر خسرو قبادیانی ، سفر نامه ، چاپ دکتر محمد دبیر سیاقی ، تهران ، زوّار ، چاپ سوّم، 1378 .نظامی گنجه ای ، اقبال نامه ، چاپ وحید دستگردی ، تهران ، سوره ، چاپ اول ، 1378 .
یاحقی ،  محمد جعفر ، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی ، تهران ،سروش،۱۳۷۵