چهل سالگی در فرهنگ و سنت ما سن متفاوتی بوده است.در این سن نگاه جامعه به مردان عوض می شده و آنان را به جمع پختگان و کامل مردان می پذیرفته اند. البته در شرایط امروز اوضاع کمی تا قسمتی فرق کرده و ممکن است ورود به دهه چهارم عمر با نوعی دلخوری همراه باشد. جدا از خانمها که گفته می شود نسبت به اوج گرفتن منحنی سنشان حساس اند ، مردان نیز گاهی با این پدیده به سادگی کنار نمی آیند. آنها در این برهه یا احساس کمال و پختگی می کنند و طریق عقل در پیش می گیرند یا یکباره به این صرافت می افتند که ” ای دل شباب رفت و نچیدی گلی ز عیش…”آن وقت ممکن است به سبکسریهایی رو بیاورند که در اصطلاح عامه بدان “چلچلی کردن ” می گویند! البته تجربه ثابت کرده که این تخته گاز رفتنها چندان دوامی ندارد و اغلب  دیر یا زود به این نتیجه می رسند که باید از این اعمال مذبوحانه! دست بردارند و خلعت شیب را چو تشریف شباب آلوده نسازند!

به عقیده حکمای پیشین، از جمله ملاصدرا ، نفس آدمی از نخستین مراحل ، یعنی از مرحله جنینی که نبات بالفعل و حیوان بالقوه است ،مراحلی را طی می کند تا به بلوغ معنوی می رسد و این مرحله غالبا در حدود چهل سالگی اتفاق می افتد. بسیاری از مفسران در ذیل آیه ” حتی اذا بلغ اشدّه و بلغ اربعین سنه”[احقاف:۱۵] به این نکته اشاره کرده اند.پیامبر اسلام (ص) و غالب انبیاء در همین سن به پیامبری مبعوث شده اند. در روایات اسلامی  گاه با چنین مضمونی بر می خوریم : ” آن که قدم به چهل سالگی نهد و عصا در دست نگیرد ، خدا را عصیان کرده است” که اهل دل آن را به عصای احتیاط و متانت تعبیر می کنند نه عصای معمولی!سعدی در رسائل فارسی خویش روایتی بدین مضمون آورده است:

” هر آن کس که در این سرای فتور و متاع غرور که تو او را دنیا می خوانی، سال او به چهل برسد و خیر او بر شرّ او غالب نگردد و طاعت او بر معصیت راجح نیاید ، او را بگوی که رخت برگیر و جانب دوزخ گیر!”

جالب است بدانیم  چهل سالگی و سالهای نزدیک به آن سن اوج گیری خلاقیت هنری است و بسیاری از نویسندگان بهترین آثارشان را در محدوده همین سالها آفریده اند .به عنوان مثال تولستوی جنگ و صلح را در چهل سالگی منتشر کرده و مارکز صدسال تنهایی را در سی و هفت سالگی نوشته است و کافکا وقتی در می گذشت چهل و یک سال داشت.

سخنوران ادب فارسی نیز بارها از چهل سالگی به عنوان سن کمال یاد کرده اند. ناصر خسرو ، چنان که در مقدمه سفرنامه آمده ، در پی خوابی که در چهل سالگی می بیند، با خود می گوید:” از خواب دوشین بیدار شدم، اکنون باید که از خواب چهل ساله نیز بیدار شوم.”و بدین ترتیب سفری هفت ساله را آغاز می کند.او در دیوان خویش آورده است:

بنگر که کجا می روی ای رفته چهل سال
چون آب سوی جوی ز بالا سوی محشر

فردوسی سن چهل را طلایه دار پیری می شمارد:

چو سن جوان برکشد تا چهل
غم روز مرگ اند آید به دل

حکیم گنجه وقتی در آستانه چهل سالگی مخزن الاسرار را می سرود منتظر نقد چهل سالگی بود تا با وجود آن نزاع طبیعت و عقل را در وجود خود پایان یافته ببیند:

طبع که با عقل به دلالگی ست
منتظر نقد چهل سالگی ست

تا به چهل سال که بالغ شود
نقد سفرهاش مبالغ شود

یار کنون بایدت افسون مخوان
درس چهل سالگی اکنون مخوان

گفته اند که مولوی  تا سن چهل و تا پیش از دیدار با شمس شعری نسروده بود و مجموعه حدود هفتاد هزار بیتی دیوان کبیر و مثنوی حاصل سالهای پس از چهل اوست. این حکیم عارف در دفتر سوم مثنوی مراحل تکامل انسان را تا چهل سالگی  به شیوه اهل حکمت شرح داده و در بخشی  از همین دفتر آورده است:

آدمی را اندک اندک آن همام
تا چهل سالش کند مرد تمام

سعدی در بوستان چهل سالگان را از دست و پا زدن بیهوده منع کرده است:

اگر در جوانی زدی دست و پای
در ایام پیری بهش باش و رای

چو دوران عمر از چهل درگذشت
مزن دست و پا کابت از سر گذشت

نشاط از من آن گه رمیدن گرفت
که شامم سپیده دمیدن گرفت

بباید هوس کردن از سر به در
که دور هوسبازی آمد به سر!

اما حافظ پس از چهل سال هنوز نگران گردش چشم نگار بوده است :

علم و فضلی که به چل سال دلم جمع آورد
ترسم آن نرگس مستانه به یغما ببرد!

نکته آخر اینکه در تاجیکستان و برخی نقاط دیگر به سبب آنچه گذشت ، چهل سالگی را جشن می گیرند که اقدام بسیار زیبا و با مفهومی است.

تا هست، کسی از او نمی گیرد دست
انگار نه انگار که مرگی هم هست

چون رفت ، برای مرده اش می میرند!
نفرین به چنین جماعت مرده پرست!!

***

وقتی که به خاک تیره شان می سپرید
از شهوت بی نهایت مرگ پُرید

آخر چه ز جان مردگان می خواهید
ای مرده دلان مگر شما لاشخورید؟!

از زمان فوت صابری از هرگونه صحبتی درباره او پرهیز کرده‌اید. دلیل این سکوت چیست؟
دلیل سکوتم این است که بیشتر مسافرت بودم و کسی به من دسترسی نداشت. من یزد بودم که خبر فوت صابری را شنیدم. آنجا می‌خواستند از من مخفی کنند اما خبر لو رفت. من در عرض یک هفته دو دوست عزیز را از دست دادم در آن هفته نحس من شنبه برای صابری و پنجشنبه برای حسین منزوی به بهشت زهرا رفتم. هر دو از دوستان قدیم من بودند. با منزوی چهل سال سابقه دوستی داشتم و با صابری هم سی و هفت، هشت سال. درواقع 40 سال خاطره و دوستی را ما به خاک سپردیم. خیلی غم‌انگیز بود. درباره صابری هم من عقیده دارم که پشت سر مرده نباید حرف زد تا زنده هستند باید درباره آنها صحبت کرد.

پشت سر شاملو یا پرویز شاپور که زیاد صحبت کردید.
برای اینها هم اینقدر این ور و آن ور کشاندنم که نشد. هوشنگ حسامی می‌گفت از یک جاهل کلاه مخملی پرسیدند، اکبرآقا شنیدیم کارهای خلاف می‌کنید. گفت که والله از اصرار دوستان است. حالا ما هم همینطور هستیم. بعضی وقت‌ها اصرار دوستان باعث می‌شود پرحرفی کنم و بعضی وقت‌ها هم سکوت. ولی در مجموع دوست ندارم پشت کسی که رفته حرف بزنم. حالا از او تجلیل کنم یا بدگویی. دوست دارم تا خودش زنده است این کار را بکنم. حالا خوشحال هستم که قبل از اینکه حسین منزوی از دنیا برود در مجله گوهران درباره او صحبت کردم. یاد لطیفه‌ای از ملانصرالدین افتادم. به ملانصرالدین خبر می‌دهند که آشنایی، پسرش فوت شده و مراسم ختمی برای او برپا کرده‌اند. ملانصرالدین راه می‌افتد که برود مسجد. میان راه می‌فهمد که طرف، پسرش نمرده، خودش مرده. ملانصرالدین دیگر مسجد نمی‌رود و از همانجا برمی‌گردد. می‌پرسند، چرا مسجد نمی‌روی؟ می‌گوید که مسجد می‌خواستم بروم تا طرف خودش ببیند آمده‌ام. وقتی نیست برای چه چیزی بروم.
این بهتر است تا آدم زنده است از او تعریف کنند که لااقل خود او هم کیفی ببرد. حالا وقتی مرد و رفت تمام تعریف و تمجیدها چیزی نصیب او نمی‌کند. از شوخی که بگذریم، وقتی آدم خبر درگذشت عزیزان را می‌شنود از دل و دماغ می‌افتد. درباره صابری هم هر سؤالی باشد در حد اطلاعاتم جواب می‌دهم.
به خواندن ادامه دهید

در  سالهای  اخیر شاهد  موجی از توجه شاعران ، بویژه جوانها ، به ترانه و تصنیف سرایی  هستیم. این  گرایش ، با آنکه گاه انتقادهایی را بر انگیخته،اما در مجموع حرکتی مثبت است و می تواند بخش بیشتری از جامعه را به عنوان مخاطب به طرف ادبیات وشعر جذب کند. البته اما و اگرهایی هم در بین هست که باید در جای دیگری بدان پرداخت.آنچه در این یادداشت کوتاه در صدد بیان آن هستیم پیشینه این قبیل سروده ها در فرهنگ باستانی ایران است که به اختصار به آن اشاره می کنیم:

اگر از بعضی ادعاهای مبالغه آمیز بگذریم ،  آنچه در ایران پیش از اسلام رواج داشته علاوه بر سرودهای بومی و فولکلور که نمی توان آن را در رده ادبیات رسمی طبقه بندی کرد، انواع سرودهایی بوده که خنیاگران آن روزگار همراه با آواز و موسیقی اجرا می کرده اند. در آن دوران نه از قصیده و غزل خبری بوده و نه از قطعه و مثنوی و … فهلویات نیز سروده های آهنگینی با درونمایه محلی بوده اند که بعدها با اوزان عروضی تطبیق یافته اند. از روزگاران کهن  متونی چون گاهان (=گاتها) زرتشت نیز برجاست که مثل دیگر متون دینی دارای درونمایه شعری هستند ، اما آنها را نیز نمی توان شعر رسمی دانست ، چرا که متون آسمانی ، علی رغم نزدیکی به شعر و بهره بردن از ابزارهای شعری ، دارای منطق و بیان متفاوتی هستند. همچنین نباید از یاد برد که متون یادشده نیز همواره با آواز اجرا می شده اند و خود کلمه “گاه” (=گام) دارای مفهوم موسیقیایی است.

 اساسا گویا در زبان فارسی واژه ای که معادل دقیق کلمه ” شعر ” باشد وجود ندارد و واژه هایی چون “سرود” و “ترانه” و “بیت” – به فرض فارسی بودن واژه اخیر-  در اصل دارای مفهوم موسیقیایی هستند. واژه هایی چون “چامه” و “چکامه” نیز که بعد از اسلام در مورد غزل و قصیده به کار رفته اند ، علاوه بر اینکه معادلهای دقیقی به شمار نمی آیند از طنین موسیقایی برکنار نیستند.

قالبهای رایج فعلی در شعر فارسی، هنگامی در زبان ما پا گرفتند که ما با عروض و شعر عربی آشنا شدیم و  فارسی دری پس از گذشت بیش از دو قرن ، از حالت یک لهجه محلی بیرون آمد و با پذیرش تحولاتی چون اخذ وام واژه های عربی ، به  زبانی فرهنگ ساز و اندیشه پرور بدل شد و شاعرانی بزرگ چون رودکی و  فردوسی و … به آفرینش شعر در بستر آن پرداختند.

از آنچه به اختصار گذشت، نتیجه می گیریم که شعر کهن ایرانی چیزی از جنس ترانه و تصنیف بوده است.(البته واژه اخیر  در مفهوم ترانه سابقه چندانی ندارد.)و شاید بتوان ادعا کرد که آنچه با فرهنگ دیرینه ما همخونی و همخوانی بیشتری دارد همین نوع سروده و شعر است. نکته دیگری که به اختصار در اینجا  قابل طرح است ، این مورد است که ترانه و تصنیف امروز ما باید به جایگاهی بیندیشد که با پیشینه دیرینه سال و گرانقدر آن و فرهنگی که ملت ما در بستر آن بالیده است ، بیشترین تناسب را داشته باشد.

اگر روز سخن می گفت
مژده شب را می داد.

***

باشد از تنهایی ام بیرون می زنم
اما به کجا بروم؟

***

با هر پرسشی دو نیمه می شوم:
پرسشم و خودم.
پرسشم در پی پاسخ است
و خودم به دنبال پرسشی دیگر!

***

چه کنم با این آسمان
که بر شانه هایم می پژمرد!

***

زندگی اکسیر مرگ است
از این رو هرگز پیر نمی شود!

***

دریا همیشه در خلسه است
از این رو هرگزش ایستاده نمی بینی!

***

اگر دریا بیشه باشد
کلمات هم  پرنده اند!

***

صخره ها
به سرود آبها بی اعتنا هستند.

***

شهابی فرو می افتد
برگی نیز
اما این کجا و آن کجا؟

***

…نسیمی تنبل.
تاب ایستادن ندارد
نمی تواند از این گل دل بکند!

***

روشن ترین برقها
از دل می آیند
چنان که سیاه ترین ابرها!

***

کمتر پیش می آید که ما حقیقت را
جز از لبانی که مرده است بپذیریم!

از دفتر احتفاء بالاشیاء الواضحه الغامضه