در شعر خاقانی مکررا به جشن سده در کنار چلیپا (صلیب) اشاره شده است:
چون دیدمش که عید سده داشت چون مغان
آتش ز لاله برگ و چلیپا ز عنبرش
…
گیرم که آتش سده در جان ما زدی
زان مشک ریز شاخ چلیپا چه خواستی؟!
…
زنار خطی عید مسیحا رویت
من کشتۀ آن صلیب عنبر بویت
آن شب که شب سده بود در کویت
آتش دل من باد و چلیپا مویت
…
شبهای سده زلف مغان فش داری
در جام طرب بادۀ دلکش داری
تو خود همه ساله سده ای خوش داری
تا زلف چلیپا و رخ آتش داری
در میان شارحان خاقانی تنها دکتر کزازی متوجه این ارتباط شده و به رابطۀ اجمالی سده و چلیا اشاره فرموده اند. ایشان در شرح بیتی از ترکیب بندی از خاقانی نوشته اند:”در میان چلیپا و سده پیوندی هست” و به نکته ای که در شرح بیتی دیگر از قصاید خاقانی نوشته اند، ارجاع داده اند، اما در ذیل بیت مزبور از باب احتمال فرموده اند:
“چنان می نماید که در آیینهای جشن سده گذشته از آتش که آن را پرشرار و کوه وار می افروخته اند،چلیپا نیز کاربرد داشته است”
اما در این مورد که کاربرد صلیب در جشن سده چه می توانسته باشد و چه ربطی میان این دو وجود دارد سکوت کرده اند.
جشن سده از آیینهای کهن ایرانی است که به خلاف باور رایج یک آیین زرتشتی نیست و سابقۀ آن همچون بسیاری آیینهای کهن ایرانی، مثل نوروز و مهرگان و …به قرنها پیش از زرتشت برمی گردد. این آیین بعد از اسلام هم قرنها در میان ایرانیان مسلمان با شکوه فراوان برگزار می شده و همچون نوروز حتی در دربارها از اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است. اما جالب این است که بدانید این آیین- مثل بسیاری آیینهای دیگر ایران کهن- در نزد ارمنیها نیز رواج داشته است.البته همین نکته هم تاکیدی است بر اینکه زرتشتی شمردن جشن سده یک خطای بزرگ است.
با این مقدمه گره ابیات خاقانی و رابطۀ سده و چلیپا نیز به خوبی آشکار می شود. خاقانی به جشن سده ای که ارمنیها برگزار می کردند اشاره دارد. طبیعی است که او در سرزمینی مثل شروان که مردمانی با عقایدی متفاوت در جوار آن می زیسته اند با مسیحیانی مرتبط بوده که همچون مغان- ایرانیان کهن- این آیین را برگزار می کرده اند و حتما در این میان دلبرانی ترسا نیز بوده اند که با زیبایی خاص خود و زلف چلیپاگون و چهرۀ آتشگونشان شعله در دل شاعر ما می زده اند و احیانا به رسم ترسایی با چلیپایی در گردن و زناری در میان در این جشن شرکت می کرده اند!
ارامنه امروزه هم سده را با نام “درندز”(آتش افروزی) در سیزدهم فوریه مطابق با بیست و چهارم بهمن برگزار می کنند.در مورد این آیین می توانید به این لینک از ویکیپدیا عنایت بفرمایید.